گزارش نشست معرفی و مرور کتاب «روش‌ها و ابزارهای نوین در مطالعات زبانی "کارگروه عصب-روانشناسی زبان "

گزارش نشست کارگروه عصب-روانشناسی زبان شاخۀ دانشجویی آزمایشگاه ملی نقشه‌برداری مغز ایران

گزارش کوتاه

عنوان نشست: معرفی  و مرور کتاب «روش‌ها و ابزارهای نوین در مطالعات زبانی» 

سخنران: دکتر مهدی پورمحمد، عضو هیئت علمی پژوهشکده علوم شناختی و مغز دانشگاه شهید بهشتی

زمان نشست: ۵ بهمن ۱۳۹۹

مختصری دربارۀ موضوع: در این نشست دکتر مهدی پورمحمد کتاب تازۀ خود با عنوان «روش‌ها و ابزارهای نوین در مطالعات زبانی» را معرفی و مباحث مطرح در هر فصل را به صورت مختصر برای شرکت‌کنندگان در وبینار مرور کردند.

گزارش کامل

کتاب‌ روش‌ها و ابزارهای نوین در مطالعات زبانی تألیف و ترجمۀ دکتر مهدی پورمحمد ۴۷۸ صفحه و ۷ فصل و یک ضمیمه دارد این کتاب را انتشارات سمت به تازگی منتشر کرده است. دکتر پورمحمد در یکی از نشست‌های کارگروه عصب-روانشناسی زبان که در تاریخ ۵ بهمن ماه ۱۳۹۹ به صورت وبینار با حمایت شاخۀ دانشجویی آزمایشگاه ملی نقشه‌برداری مغز ایران برگزار شد کتاب خود را معرفی و به شرح زیر فصل‌های آن را مرور کردند:

با توجه به وجود درس‌هایی با عنوان‌هایی مشابهِ روش پژوهش در علوم شناختیِ زبان و روش پژوهش در رشته‌های دانشگاهی علوم شناختی و زبان‌شناسی کاربردی (آموزش زبان) و حتی گفتاردرمانی ضرورت دسترسی به منبعی منسجم در این زمینه احساس می‌شد که شامل مجموعه‌ای از روش‌ها و ابزارهای نوین پژوهش دربارۀ زبان باشد. کتاب حاضر هفت فصل دارد با عنوان‌های: ۱. روش‌هاي پژوهش در مطالعات زبانی ۲. آزمایش: چرا و چگونه ۳. فعالیت‌هاي برخط آزمایشگاهی در مطالعات زبانی ۴. اي. اي. جی و مطالعات زبانی ۵. ردیابی چشم و مطالعات زبانی ۶. تی. ام. اس و مطالعات زبانی ۷. اف. ام. آر. آي و مطالعات زبانی. در واقع در این فصول مهمترین و رایج‌ترین ابزارهای رایج در پژوهش‌های زبانی معرفی  می‌شوند و شرح مختصری از پژوهش‌های انجام شده بر پایۀ این تکنیک‌ها در زبان فارسی یا دیگر زبان‌ها ارائه می‌گردد. در پایان کتاب ضمیمه‌ای گنجانده شده است که  در آن نرم‌افزار آزمون‌ساز سایکوپاي و کاربردهای آن در مطالعات زبان‌شناختی به صورت کلی معرفی گردیده است.

در فصل ابتدایی کتاب ضمن بیان تاریخچه‌ای از مطرح شدن زبان به عنوان موضوعی جذاب برای بشر به مواردی مانند بررسی مقوله‌های دستوری و تمایز قائل شدن میان این مقوله ها توسط بشر از چند قرن قبل از میلاد تا کنون می‌پردازد. البته با استفاده از پژوهش‌های نوین در سال ۲۰۰۸، ثابت شد تمایز قائل شدن میان این مقوله‌ها واقعیت روانشناختی ندارد. نمونۀ دیگر موضوع استعاره است که گاهی مشاهده می‌شود در گروه‌های آموزشی به صورت پدیده‌ای ثابت و بدیهی قرن‌هاست به یک صورت مشخص و ثابت بررسی شده است. از حدود ۶۰-۷۰ سال اخیر است که با رویکردهای متفاوتی مسئلۀ استعاره مطرح و بررسی گردیده است.  آنچه در مسیر بررسی این مباحث مطرح می‌شود  این است که آیا روش‌های سنتی و کهن مطالعۀ زبان پاسخگوی نیازهای علمی کنونی بشر برای مطالعۀ چگونگی پردازش زبان و ادراک آن هستند؟ می‌دانیم که پاسخ قطعی به این پرسش خیر است. روش‌های قدیمی پاسخگوی نیازهای پژوهشی کنونی پژوهشگران حوزۀ زبان شناسی نیستند. پرسش‌های مانند چگونگی بازیابی و بازشناسی واژه‌ها و پردازش آنها در مغز با به‌کارگیری روش‌های قدیمی مطالعۀ زبان همچنان بی‌پاسخ باقی‌ خواهند ماند. مثلا واژۀ باران چگونه‌ پردازش می‌شود آیا واج‌های زبان جداگانه پردازش می‌شوند و حاصل تجمیع پردازش ‌واج‌ها سبب تداعی (پردازش یا تولید) کل واژه می‌شوند یا وجود واژۀ باران در واژگان ذهنی و در اثر سازوکار بالا به پایین پردازش مغزی در خواندن سبب می شود این واژه پردازش (یا تولید= خواندن) شود؟  در پردازش و خواندن جملات ساده و جملاتی که ابهام نحوی دارند بدون استفاده از ابزارهای نوین پژوهشی چگونه به سازوکار و مراحل درک جمله در مغز پی خواهیم برد؟  با توجه به این که مسائلی از این گونه نیازمند ابزارهایی است که بتواند پدیده‌های مربوط به پردازش زبانی که غالبا بسیار سریع (در هزارم ثانیه) و پیچیده‌ هستند را بررسی کند، ضرورت لزوم آشنایی و استفاده از ابزارها و روش‌های نوین مشخص می‌گردد.  ‌سپس در ادامه کتاب به بررسی مزایا و معایب پژوهش‌های آزمایشگاهی پرداخته می‌پردازد.

در فصل دوم مخاطب راهنمایی می‌شود که چه مسائلی در انتخاب روش آزمایش در پژوهش‌های زبان‌شناختی مهم‌اند؟ و در  فرایند انجام آزمایش و آماده‌‌سازی و انتخاب مواد یا به عبارتی محرک‌های آزمایشی باید به چه نکاتی توجه کنیم؟ تا آزمایش زبانی با دقت مناسب انجام شود و بتوان نتایج آن را تعمیم داد؛ همانطور که پژوهشگران توانسته‌اند با به‌کارگیری روش‌های تجربی و ابزارهای نوین اطلاعات معتبر و قابل قبولی دربارۀ ادراک، توجه و حافظه به دست بدهند. به نظر می‌رسد در پژوهش‌های زبانی باید تا آنجا که امکان دارد عوامل مزاحم را کنترل کرد تا در نتایج و تحلیل پژوهشگر اثر مخرب نداشته باشند. مواردی مانند طول واژه‌ها در محرک‌های آزمایش، بسامد آنها، میزان باورپذیری یا بارمعنایی آنها، اقلام آزمایشی و نمونه‌هایی که از آنها صرفاً به‌عنوان پرکننده استفاده می‌شود، شرایط آزمودنی‌ها، محیط آزمایش، دستورالعمل آزمایش و اخلاق در آزمایش از مواردی هستند که پژوهشگر در پژوهش‌های عصب‌-روانشناسی زبان باید به آنها توجه جدی داشته باشند تا نتایج حاصل دقیق باشند.

در فصل سوم،  کتاب  ۲۷ پارادایم یا الگوی فراگیرِ اصلی را معرفی می‌کند که در پژوهش‌های آزمایشگاهی به‌کار می‌روند و ملاحظات روش‌شناختی و کاربردی هر کدام از این پارادایم‌ها بیان می‌شود .مثلا در این بخش مسائل مطرح در آزمایش‌ها برپایۀ روش‌های  آماده‌سازی، نامیدن یا قضاوت دستوری شرح داده شده است تا پژوهشگر با انتخاب و به‌کاربردن این پارادایم‌ها متناسب با پرسش و فرضیۀ پژوهش خود دقیق‌ترین و معتبرترین نتیجه را به دست آورد. همچنین  در این بخش از کتاب برای برخی از این پارادایم‌ها که بیشتر رایج هستند، نمونه‌های پژوهشی معرفی شده‌اند. در پایان مزایا و معایب مطرح برای برخی از پارادایم‌ها بررسی شده‌اند. برای نمونه، الگوی فراگیر یا پارادایم آماده سازی معرفی و ملاحظات روش‌شناختی آن بیان گردیده است. همچنین جزئیاتی دربارۀ چگونگی کاربرد آن ارایه شده است. در این فصل خواننده با این مفاهیم نیز آشنا می‌شود:  آماده سازی نحوی/ ساختاری، فعالیت پایش واژه، فعالیت نامیدن تصویر، فعالیت تداخل تصویر-واژه،  فعالیت تصمیم گیری واژگانی،  فعالیت خواندن خودگام، فعالیت قضاوت معنایی، فعالیت نامیدن واژه، فعالیت تکمیل جمله، فعالیت خواندن واژه و شبه واژه. هدف ار ارائۀ این مفاهیم این است که پژوهشگر با آشنایی نسبی با هر یک از این روش‌ها بتواند آزمایشی معتبر و مربوط به پرسش خود طراحی و اجرا کند.

در فصل چهارم تکنیک ثبت سیگنال ای. ای. جی و کاربرد آن در پژوهش های زبانی  معرفی می‌گردد. با توجه به سرعت پردازش زبان در مغز این روش غیر تهاجمی که شفافیت زمانی در حد هزارم ثانیه دارد به پژوهشگران کمک می‌کند تا چگونگی پردازش سطوح مختلف زبانی را به صورت برخط بررسی کنند. این شیوة اندازه‌گیري غیرتهاجمی فعالیتهاي فیزیولوژیکی سلول‌های عصبی مغز را  به وسیلۀ الکترودهایی از روی پوست سر آزمودنی اندازه می‌گیرد همانطور که می دانیم این فعالیت الکتریکی ضعیف از روی لایه‌های مختلف پوست‌سر، استخوان جمجمه و ... تا قشر مغز ثبت می‌شوند بنابراین در این روش دقت مکانی پیش‌بینی نمی‌شود. ای. آر. پی روشی است که در آن با استفاده از سیگنال ثبت شدۀ ای. ای. جی و پتانسیل مربوط به رخداد محرک‌ها به بررسی چگونگی فعالیت مغز در رویارویی با محرک های تکراری شنیداری یا دیداری می پردازد. به بیان دیگر در این روش با ایجاد قفل زمانی روی سیگنال ثبت شده و مشخص نگاه داشتن زمان ارائۀ محرک‌ها به آزمودنی‌ها الگوهایی از موج ثبت شده را به فعالیتی خاص مربوط به پردازش محرکهای دیداری یا شنیداری آزمایش مرتبط می‌کند. در این روش با بررسی مؤلفه‌ها یا چگونگی نواسانات و الگوی امواج ثبت شده تحلیل‌های زبان‌شناختی به دست می‌آید. برای نمونه در تصاویر زیر مؤلفۀ ان.۴۰۰ که در پژوهش‌های زبانی متعددی در زبان های مختلف مشاهده شده است و معمولاً آن را وابسته به پردازش تخطی معنایی در نظر گرفته اند را مشاهده می‌کنید. مؤلفۀ پی ۶۰۰ نیز با چنین سازوکاری یعنی مشاهده مکرر در آزمایش‌های زبانی متفاوت با تخطی‌های نحوی مرتبط دانسته شده‌است.

در این کتاب نمونه‌هایی از پژوهش‌های صورت یافته بر پایۀ تکنیک پتانسیل وابسته به رخداد معرفی شده است. مانند بندلی ۱۳۹۷ که در آن به بررسی این مسئله پرداخته شده است که چگونه بی‌قاعدگی‌های نحوی و بی قاعدگی‌های معنایی، ترکیب این دو و گفتارهای بدون بی‌قاعدگی های نحوی و معنایی، سبب ایجاد مولفه‌های ای. آر. پی گوناگون می‌شود. بررسی مولفه های ای. آر. پی. مربوط به انواع جمله مي‌تواند مستقل بودن پردازش‌های نحوی و معنایی را تبیین کند. به بیان دیگر از شواهد به دست آمده از این پژوهش‌های تجربی می‌توان برای تأیید یا تصحیح رویکردها و انگاره‌های نظری در زبان‌شناسی بهره گرفت.

فصل پنجم روش ردیابی چشمی و کاربرد آن در مطالعات زبانی را معرفی می‌کند و جزئیاتی از چگونگی کاربرد این روش و مزایای آن به دست می‌دهد که در فهرست زیر خلاصه‌ای از این مباحث را می‌بینید: این تکنیک می‌تواند بدون نیاز به انجام فعالیت‌هاي دیگر (مثلاً فشاردادن دکمه) پردازش برخط را با وضوح زمانی بالا محاسبه کند. حذف این مرحله اعتبار آزمون را افزایش می‌دهد. ثبت حرکت چشم اعتبار اکولوژیکی بالایی دارد. چرا که حرکت چشم مشخصۀ نرمال خواندن به شمار می‌آید. خوانندۀ متن آزاد است به نقاط مختلف متن حرکت عقب یا به جلو داشته باشد و حتی ممکن است اعتبار اکولوژیکی بالاي این ابزار باعث شود که آزمودنی تحت تاثیر دستورالعمل آزمون قرار نگیرد. در این تکنیک نیازي نیست براي سنجش شیوه پردازش، همانند شیوه خواندن خودگام متن را به بخش‌هاي مختلف بخش‌بندي کرد (کرول، گریفن و دوسیاس، 2009) . پاسخ‌هایی که به واسطه ردیاب چشم ثبت می‌شوند عموماً فارغ از تأثیر دستورالعمل پژوهشگر و نیز خواستۀ آزمودنی است.

در تصویر زیر معیارهای اصلی برای محاسبۀ زمان خواندن با استفاده از ردیابی چشمی را مشاهده می‌کنید.

فصل ششم کتاب به روش تحریک مغناطیسی فراجمجمه‌ای یا تی. ام. اس. می‌پردازد. در این روش با ابزاری به نام کویل که در تصویر زیر مشاهده می‌کنید و به صورت کاملا غیر تهاجمی بخش های مختلفی از مغز آزمونی تحریک می‌شود یا به عبارتی برای لحظاتی محدود فعالیت مغز در نواحی هدف مختل می‌گردد تا نقش آن منطقۀ خاص مغز در انجام فعالیت مورد نظر تأیید یا رد گردد. از یافته های این روش می‌توان در پژوهش‌های نظری یا بالینی مربوط به چگونگی پردازش زبان در مغز استفاده کرد. این روش بر پایۀ توانایی عبور میدان مغناطیسی از جمجمه و نفوذ به مغز و در نتیجه القای جریان الکتریکی در بافت‌های مغزی و ایجاد پتانسیل در آنها کار می‌کند. مواردی مانند توقف گفتار، جایگاه‌ پردازش معنایی و واجی،  نحوی و فعالیت زبانی خواندن را می‌توان با این روش و از زاویۀ دیگری بررسی کرد.

همچنین در این فصل نمونه‌هایی از پژوهش‌های انجام شده با استفاده از تکنیک تی. ام. اس. معرفی شده‌اند. پژوهش‌هایی مانند سایی، 1396 که با به کارگیری روش تحریک مغناطیسی فراجمجمه‌ای به بررسی نقش علّی ناحیۀ اربیتوفرونتال در تصمیم‌گیري عاطفی هیجانی پرداخته است تا  نقش علّی این ناحیه در انتخاب کلمات مودبانه مشخصص گردد.

آخرین فصل کتاب به معرفی تکنیک تصویربرداری تشدید مغناطیسی کارکردی ( اف. ام. آر. آی)، روشی  وابسته به میزان سطح اکسیژن خون و کاربرد آن در پژوهش‌های زبان‌شناختی اختصاص یافته است. این روش با توجه به ماهیت آن دقت مکانی مناسبی دارد و  در بررسی‌های نواحی فعال مغز در هنگام انجام تکالیف و فعالیت‌های زبانی کاربرد دارد. با این روش می‌توان جایگاه پردازش سطوح  و مؤلفه‌های مختلف زبانی در مغز را مطالعه کرد. برای نمونه می‌توان نقش شکنج پیشانی تحتانی در پردازش معنایی را با این تکنیک بررسی کرد یا با به‌کارگیری این روش در پژوهش این پرسش‌ها را مطرح کرد که درک گفتار، بازیابی واژگانی، تولید گفتار، پردازش عناصر نوایی و مشخصه های صوت‌شناختی در کدام بخش مغز پردازش می‌شوند؟ در پایان این فصل نکاتی دربارۀ چگونگی طراحی آزمایش‌های بر پایۀ این تکنیک  بیان شده است.

در بخش ضمیمه توضیحاتی کلی دربارۀ نرم افزار آزمون‌ساز سایکوپای توضیحاتی به دست داده شده است. لازم است اشاره شود که تصاویر کتاب به‌صورت رنگی منتشر شده اند و نویسندۀ کتاب  اجازۀ رسمی انتشار تصاویر از مؤلفان و صاحبان اصلی آثار را گرفته است. این کتاب با حمایت ستاد علوم و فناوری های شناختی و همت انتشارات سمت به چاپ رسیده است.

در پایان دکتر پورمحمد از اساتیدی سپاسگزاری کردند که به ایشان در نمونه‌خوانی کتاب کمک کرده‌اند: خانم دکتر رادمان، آقای دکتر خسروآبادی، دکتر صفوی منش، خانم دکتر سماک نژاد. ایشان همچنین از آزمایشگاه ملی نقشه‌برداری مغز ایران و شاخۀ دانشجویی و کارگروه عصب- روانشناسی زبان برای برگزاری این نشست ابراز قدردانی داشتند. سپس به پرسش‌های شرکت‌کنندگان دربارۀ مفاهیم مطرح شده در وبینار پاسخ دادند و به رسم همیشگی جلسات کارگروه دو پرسش مطرح کردند که به پاسخ دهندگان به هر پرسش یک ساعت استفادۀ رایگان از امکانات آزمایشگاه تقدیم گردید:

پرسش ۱) مهمترین یافته تکنیک ای. آر. پی. در مطالعات زبان‌شناسی چیست؟ خانم دل‌انگیز دلیر به این پرسش پاسخ درست دادند و به دقت زمانی این روش اشاره کردند.

پرسش ۲) واپسگرد چیست؟ خانم فاطمه سعادت‌پور پاسخ این پرسش را دادند: واپسگرد یکی از معیارهای اصلی برای محاسبۀ زمان خواندن در روش ردیابی چشمی است.

نیره جودی

دانشجوی دکتری زبان‌شناسی، دانشگاه علامه طباطبایی

دبیر کارگروه عصب-روانشناسی زبان