خلاصه ی محتوای دومین نشست کارگروه نوروفیزیولوژی )مروری بر آناتومی نخاع/سیستم عصبی محیطی/ساقه مغز) شاخه دانشجویی نقشه برداری مغز ایران

به طورکلی سیستم عصبی ما از دو بخش مرکزی و محیطی تشکیل شده است.این سیستم کنترل بر تمامی اعمال رفتاری و عملکردی ما داشته و مجموعه ی بدن را مدیریت می کند. در این سیستم دو نوع سلول وجود دارد که شامل نورون ها و نوروگلیا ها می باشد. نورون از سه بخش اصلی دندریت، جسم سلولی و آکسون تشکیل شده است اما می توان موارد بسیار مهم دیگری در نورون نام برد.برای مثال اجسام نیسل در جسم سلولی که شامل شبکه ی آندوپلاسمی زبر و ریبوزوم می باشد، آکسون هیلاک که به اولین بخش آکسون که از جسم سلولی جدا می شود، اطلاق می شود، همچنین قطعه ی ابتدایی یا initial segment که به قطعه ای ابتدایی از نورون گویند که قبل از غلاف میلین است، همچنین تکمه های انتهایی که در انتهای آکسون قرار داشته و نوروترانسمیتر ها از آنجا آزاد می شوند. علاوه بر اینها می توان اشاره داشت که به غشای نورون سارکولم و به سیتوپلاسم آن سارکوپلاسم گویند.نکته ی مهم دیگر این است که در روی دندریت نورون های تعداد بسیار زیادی خار دندریتی یا dendritic spine داریم که این ها حاوی پروتئین اکتین بوده و خاصیت انعطاف پذیری بالایی دارند پس در سیناپس ها بسیار اهمیت پیدا می کنند مثلا در فرآیند های یادگیری و حافظه و نوروپلاستیسیتی. نورون ها 3 دسته ی اصلی چند قطبی، نورون هایی با آکسون بلند و دندریت کوتاه مثلا نورون های حرکتی، دو قطبی، نورون های با آکسون و دندریت هم اندازه مثلا در حس بویایی و در نهایت تک قطبی کاذب که آکسون و دندریت با یک منشا مشترک از جسم سلولی جدا می شوند مانند نورون های حسی در گانگلیون پشتی نخاع، را شامل می شوند. اما نوروگلیا ها که وظیفه ی حمایت و تغذیه ی نورون ها را برعهده دارند، که می توان چند دسته ی اصلی الیگودندروسیت که وظیفه ی میلینه کردن نورون های سیستم عصبی مرکزی را بر عهده دارد، آستروسیت ها که وظیفه ی تغذیه و مبادله ی مواد و بسیاری موارد دیگر را بر عهده دارد و البته میکروگلیا ها با وظیفه ی دفاعی و فاگوسیتی را نام برد.

نخاع:

قسمتی از دستگاه عصبی مرکزی که در درون کانال نخاعی یعنی مجرایی که از روی هم قرار گرفتن مهره‌ها به وجود آمده‌است قرار دارد، نُخاع نام دارد.

نخاع: طناب سفید رنگی به طول تقریباً ۴۵ سانتی‌متر است که از سوراخ پس سری (Foramen magnum) تا سطح نخستین یا دومین مهره کمری امتداد می‌یابد. از برجستگی کمری به پایین نخاع شوکی باریک شده و ناحیه مخروط انتهایی که دربرگیرنده بخش‌های خاجی طناب نخاعی است ایجاد می‌گردد. مخروط انتهایی، پایین‌ترین ناحیه تنه نخاع است.

نخاع تمام فضای کانال نخاعی را پر نمی‌کند بلکه قسمتی از این فضا نیز توسط مننژ، مایع مغزی – نخاعی، یک لایه از بافت چربی که نخاع را دربرگرفته و رگ‌های خونی پر می‌شود. طول نخاع در مردان و زنان به ترتیب ۴۵ و ۴۳ سانتی‌متر است. در این نقطه نخاع باریک شده و مخروط انتهای را به وجود می‌آورد. مخروط انتهای به وسیله رشته انتهایی به مهره دوم دنبالچه ارتباط پیدا می‌کند.

تقسیم‌بندی تنه نخاعی

تنه نخاع از پنج قسمت تشکیل می‌شود که عبارتند از:

گردنی یا سرویکال (Cervical)/سینه‌ای یا توراسیک (Thoracic)/کمری یا لومبار (Lumbar)/خاجی یا ساکرال (Sacral)/دنبالچه‌ای یا کوکسیژیال (Coccygeal)

عصب‌های نخاعی

تعداد اعصاب نخاعی ۳۱ جفت است که از طناب نخاع منشعب می‌گردند که عبارتند از:

اعصاب گردنی هشت زوج/اعصاب سینه‌ای دوازده زوج/پنج زوج کمری/پنج زوج خاجی/یک زوج دنبالچه‌ای

ریشه‌های مربوط به اعصاب کمری و خاجی مسیری طولانی دارند و چون نحوه خروج آن‌ها از نخاع به شکل دم اسب است، این ناحیه دم اسب (Cauda equina)نامیده می‌شود.

هر سگمان نخاعی شامل دوبخش خاکستری و سفید می باشد.بخش خاکستری شامل جسم سلولی نورون ها و نوروگلیا ها می باشد. بخش سفید نیز شامل فیبرهای عصبی و نیز نوروگلیاها می باشد. برای مثال سه تا از معروف ترین دستجات فیبری مسیر اسپاینوتالامیک، medial lemniscus و مسیر پیرامیدال می باشند.

راه نخاعی-تالاموسی یا راه اسپاینوتالامیک یک راه حسی در دستگاه عصبی مرکزی است که پیام‌های حسی را از نخاع به طرف تالاموس و قشر مخ انتقال می‌دهد.. این راه همانند راه ستون پشتی-نوار داخلی یک راه صعودی استپیام‌های حسی مربوط به تنه و اندام‌ها از طریق اعصاب نخاعی به نخاع و تالاموس راه یافته که در نهایت به قشر مغز می‌روند.

راه نخاعی-تالاموسی، حس‌های مختلفی از اندام‌های فوقانی، تحتانی و تنه را که نیازی به تعیین دقیق ناحیه و درجات ظریف اختلاف شدت ندارند، منتقل می‌کنند. انواع حس‌ها در راه نخاعی-تالاموسی (راه اسپاینوتالامیک) عبارتنداز:

درد/حرارت که شامل گرما و سرما است/لمس و فشار خام (غیر دقیق)/خارش و قلقلک/حس‌های جنسی/مسیر آناتومیکی

راه نخاعی-تالاموسی در انتقال پیام‌های حسی از اندام‌های فوقانی، تحتانی و تنه به تالاموس نقش دارد. سه درجه نورون در مسیر اسپاینوتالامیک وجود دارند:

نورون اول: جسم سلولی این نورون‌ها در گانگلیون ریشه خلفی نخاع قرار دارد که آکسون آن‌ها به شاخ خلفی نخاع می‌روند.

نورون دوم: نورون دوم یک نورون نخاعی-تالاموسی است که پس از سیناپس با نورون اول در شاخ خلفی به طرف دیگر نخاع رفته که آکسون آن به تالاموس ختم می‌گردد.

نورون سوم: این نورون از هسته تالاموس شروع شده که آکسون آن به سمت قشر مغز می‌رود. نورون‌های سوم از تالاموس به نواحی قشر حسی پیکری اولیه (SI) و حسی پیکری ثانویه (SII) سیر می‌کنند.

راه ستون پشتی-نوار داخلی یا راه ستون خلفی-لمنیسکوس داخلی (DCML) همانند راه نخاعی-تالاموسی یک راه حسی در دستگاه عصبی مرکزی است. این راه حس‌های مکانیکی را انتقال می‌دهد. راه ستون پشتی بیشتر مربوط به ارسال پیام‌ها از گیرنده‌های حسی با تطابق سریع است. این راه در درک وضعیت و حالت بخش‌های مختلف بدن نسبت به یکدیگر نقش دارد. ستون پشتی، اطلاعات حس عمقی (پروپریوسپتیو) را که مربوط به تحریک اندام‌های داخلی بدن است (به غیر از حس احشاء) به دستگاه عصبی مرکزی گزارش می‌دهد. اطلاعات حس عمقی مربوط به اطلاعات حاصل از گیرنده‌های موجود در ماهیچه‌ها، مفاصل، رباط‌ها، تاندون‌ها، کپسول مفصلی و فاشیا است که در درک موقعیت و حس حرکت نقش دارند.حس‌هایی که در راه ستون پشتی-نوار داخلی انتقال می‌یابند درارتباط با حواس مکانیکی است که عبارتنداز:

لمس دقیق/لمس عمقی/حس وضعیت (Position sense)/حس حرکت (Kinesthesia)

پیام‌های حسی راه ستون پشتی-نوار داخلی از طریق هسته‌های کونئاتوس و گراسیلیس در بصل النخاع به تالاموس و سپس به قشر مغز در ناحیه آهیانه ارسال می‌گردند. یک موضوع جالب و حیرت انگیز درارتباط با این راه، طول زیاد برخی از نورون‌های یک قطبی آن است که از کف پا تا هسته گراسیلیس امتداد یافته‌اند (حدود ۱۵۰ سانتی‌متر یا ۵ فوت).

رشته‌ها از هسته‌های کونئاتوس و گراسیلیس یک مسیر قوسی را طی می‌کنند که در اینجا به نام رشته‌های قوسی درونی (Internal arcuate fibers) نامیده می‌شوند. این رشته‌های اخیر از خط میانی گذشته و با رشته‌های طرف مقابل تقاطع می‌کنند (در بصل النخاع) و سپس در ساقه مغز تحت عنوان نوار داخلی (Medial lemniscus) به طرف تالاموس صعود می‌کنند. در نهایت از طریق کپسول داخلی از تالاموس به لوب آهیانه در قشر مغز می‌روند (مثلاً نواحی حسی اولیه و ثانویه).

راه هرمی به انگلیسی: (Pyramidal tract) بخشی از دستگاه هرمی به نام راه قشری طناب نخاعی است که در کنترل ارادی بسیاری از حرکات بدن نقش دارد. راه قشری طناب نخاعی، راه قشری بصل نخاع و راه‌های خارج هرمی جزو نورون حرکتی فوقانی هستند. راه هرمی با تأثیر بر اعمال نورون‌های طناب نخاعی، عضلات اندامهای فوقانی، تحتانی و تنه را کنترل می‌کند. این مسیر حرکتی نزولی از قشر مغز به سمت طناب نخاعی، نقش مهمی در حرکات انتهایی اندام‌ها جهت فعالیت‌های ظریف ایفا می‌کند. درحقیقت فعالیت‌های اردی توسط مغز از طریق راه هرمی به طناب نخاعی اعمال می گردد. البته کنترل حرکتی نتیجه‌ی هماهنگ و روابط متقابل بین قشر مغز و سایر نواحی دستگاه عصبی است.راه هرمی یک مسیر حرکتی طولانی در دستگاه عصبی مرکزی است که منشاء آن‌ها از چند ناحیه در قشر مغز است.

راه قشری طناب نخاعی که از قشر مغز مبدأ می‌گیرد، مسیرش را به سمت مغز میانی، پل مغزی و پیاز طناب نخاعی (بصل الطناب نخاعی) ادامه می‌دهد. در ناحیه تحتانی پیاز طناب نخاعی حدود 80% الی 85% فیبرها تقاطع می‌کنند و به سمت مقابل می روند که به این راه هرمی در ادامه مسیرش به طرف طناب نخاعی، راه قشری طناب نخاعی جانبی می‌گویند. بقیه‌ی فیبرهای راه هرمی (15% الی 20%) که در پیاز طناب نخاعی تقاطع نمی‌کنند، مسیرشان را به طرف طناب نخاعی ادامه می‌دهند و در بخش‌های طناب نخاعی مربوطه تقاطع می‌کنند.

اعصاب مغزی در دستگاه عصبی محیطی

از دوازده زوج عصب مغزی، زوج یکم (عصب بویایی) و دوم (عصب بینایی) جزو دستگاه عصبی مرکزی هستند.دوازده زوج عصب مغزی عبارتند از:

1. عصب بویایی
2. عصب بینایی
3. عصب اوکولوموتور برای نگاه کردن به اطراف (حرکات عضلات چشم)
4. عصب تروکله آر برای حرکت دادن ماهیچهٔ مایل فوقانی چشم
5. عصب تری ژمینال برای احساس تماس روی صورت
6. عصب ابدوسنس برای حرکت دادن ماهیچهٔ رکتوس خارجی چشم
7. عصب چهره‌ای (فاسیال) برای خندیدن، چشمک زدن و برای کمک به چشایی
8. عصب وستیبولوکوکله آر برای کمک به حفظ تعادل، سکون و شنیدن
9. عصب گلوسوفارنژیال برای بلعیدن و قورت دادن
10. عصب واگ برای بلعیدن، صحبت کردن، فعالیتهای پاراسمپاتیک و هاضمه
11. عصب نخاعی فرعی (اکسسوری) برای بالا انداختن شانه‌ها
12. عصب هایپوگلوسال برای تقسیم بیشتر زبان به ناحیه‌های ماهیچه‌ای

از این ۱۲ عصب ۱۰ تای آن‌ها از ساقه مغز آغاز می‌شوند، و به استثنای چند مورد، بیشتر کنترل فعالیت سازه‌های آناتومی سر را به عهده دارند. عصب شماره ۱۰ اطلاعات حسی درونی را از شکم و سینه دریافت می‌کند و عصب شماره ۱۱ مسئول عصب‌دهی به ماهیچه‌های استرنوکلیدوماستوئید و تراپزیوس می‌باشد.

عصب محیطی در دستگاه عصبی محیطی

اعصاب نخاعی و مغزی، اعصاب محیطی مربوط به خود را جهت انتشار به اندام‌های فوقانی و تحتانی، تنه و سر و گردن به وجود می‌آورند. به عنوان نمونه اعصاب نخاعی شبکه‌های عصبی زیر را ایجاد می‌کنند:

• شبکه گردنی
• شبکه بازویی
• شبکه کمری
• شبکه خاجی

Brain stem (ساقه مغز)

ساقه مغز بخشی از دستگاه عصبی مرکزی و در قسمت پایینی مغز و بالای نخاع قرار دارد و متشکل از : بصل النخاع ، پل مغزی و مغز میانی میباشد .

وظایف ساقه مغز عبارتند از :

• مسیری برای عبور الیاف نزولی و صعودی است که نخاع را با مراکز بالایی CNS مرتبط میسازد ؛
• حفظ هوشیاری و کنترل رفلکس های مهم دستگاه تنفسی و قلبی-عروقی (حفظ حیات) را به عهده دارد ؛
• قسمت عمده هسته های اعصاب مغزی (سه تا دوازده) در ساقه مغز قرار دارند ؛
• از طریق پایکهای مخچه ارتباط مستقیمی با مخچه دارد (تعادل)

در دو شکل زیر عناصر آناتومیکی ساقه مغز را مشاهده میکنید :

شکل 1) نمای قدامی

شکل 2) نمای خلفی

هسته های ساقه مغز:

هسته های ساقه مغز چهار گروهند:

1. حرکتی: هسته های حرکتی بصل النخاع به دو ستون داخلی و خارجی (Medial & Lateral column) تقسیم میشوند .
   • هسته های ستون داخلی: هسته عصب زوج دوازدهم یا زیر زبانی ، هسته عصب زوج ششم ، هسته عصب زوج چهارم ، هسته حرکتی عصب زوج سوم .
   • هسته های ستون خارجی: هسته آمبیگوس ، هسته حرکتی عصب صوورتی یا زوج هفتم ، هسته حرکتی عصب زوج چنجم یا سه قلو .
2. حسی: شامل هسته سولیتاریوس یا منفرد ، هسته های عصب دهلیزی-حلزونی یا زوج هشتم ، هسته حسی عصب تری ژمینال یا زوج پنجم .
3. خودکار: شامل هسته پشتی عصب زوج دهم ، هسته بزاقی تحتانی ، هسته بزاقی فوقانی ، هسته اشکی-بینی ، هسته ادینگروستفال .
4. سایر هسته ها: کمپلکس زیتونی تحتانی ، هسته های قوسی ، هسته های پلی ، هسته های گراسیلیس و کونئاتوس و هسته Z ، هسته زیتونی فوقانی ، هسته تشکیلات مشبک ، هسته قرمز ، هسته جسم سیاه ، هسته های بین پایه ای ، منطقه پره تکتال ، ماده خاکستری اطراف قنات مغزی .

ماده سفید:

ماده سفید از دستجات صعودی ، نزولی و ارتباطی تشکیل شده اند :

1. دستجات صعودی: نوار ریل داخلی ، نوار ریل خارجی ، نوار ریل تری ژمینال ، دسته نخاعی تالاموسی ، الیاف نخاعی-مخچه ای .
2. دستجات صعودی: دسته قشری-نخاعی ، دسته دهلیزی-نخاعی ، دسته قرمزی-نخاعی ، دسته بامی-نخاعی ، دسته مشبکی-نخاعی ، دسته زیتونی-نخاعی ، رشته های قشری-پلی .
3. رشته های ارتباطی: دسته طولی داخلی ، دسته طولی خلفی .

تهیه: علیرضا نوری و علی لک

منابع:
آناتومی بالینی دستگاه عصبی – دکتر محمد تقی جغتایی
اطلس آناتومی نتر ویرایش ششم